Në Sazan, një ishull i vogël pranë brigjeve të Shqipërisë , peizazhi është Jurasik. Fier, livando gjigante, plumb, rozmarinë, fshesë dhe dafina rriten në malin në qendër të tij. Pamja nga maja, me perëndimet e diellit dramatike, është marramendëse.
Shqiptarët e quajnë Sazanin Ishulli i Trumpëve – Ishulli Trump. Deri më tani, pothuajse i paprekur nga zhvillimi, është në prag të shndërrimit në një Mekë për turizmin ultra-luksoz, një tjetër shtesë në portofolin e pasurive të patundshme të Ivanka Trump dhe Jared Kushner. Duke folur në podkastin Lex Fridman në korrik 2024, Ivanka Trump mezi e fshihte entuziazmin e saj: “Po punoj me burrin tim, kemi këtë ishull prej 1,400 akrash në Mesdhe dhe po sjellim arkitektët më të mirë dhe markat më të mira”, tha ajo. “Do të jetë e jashtëzakonshme.”
Kur e kontaktova Kushnerin në telefon po atë muaj, dallova një entuziazëm të madh për Sazanin, të cilin ai dukej se e konsideronte si një thesar. Ai tha se planifikon të krijojë resortin ideal ku do të donte të ishte me familjen dhe miqtë.
Përpara se ta vizitoja ishullin, mrekullohesha nga ideja e përshkimit të shtigjeve të tij prej rreth 64 kilometrash, ngjitjes në malet e mbuluara me pyje tropikale dhe eksplorimit të rrugëve të thella ujore me emra të tillë si Gjiri i Parajsës, Gryka e Ferrit, Gjiri i Djallit dhe Plazhi i Admiralit. Doja ta shihja përpara se shprehja “Do të shkoj në Sazan” të bëhej prerogativë e të pasurve.
Kur arrita atje, në një ditë të kthjellët korriku 2024, zbulova se ishulli nuk është i përshtatshëm për t’u humbur: është i mbuluar me tabela që përshkruajnë kafka dhe kocka të kryqëzuara, duke paralajmëruar për mina tokësore. Guida ime, Arbër Celaj, një komandant toger në marinën shqiptare, më ndaloi të shkoja shumë larg. Ai nuk donte të merrte ndonjë masë nga eprorët e tij.
Sazani shtrihet midis detit Adriatik dhe detit Jon, i pozicionuar strategjikisht në hyrje të gjirit të Vlorës, në ngushticën e Otrantos që ndan Italinë nga Shqipëria. Por, siç shpjegoi Celaj, “Klima e Sazanit nuk është mesdhetare – është subtropikale. Mund ta shihni nga bimësia. Biodiversiteti është i çmendur.” Në të vërtetë, shkurret dukeshin sikur kishin dalë nga kompjuteri i Spielbergut, duke i dhënë jetë një xhungle me pemë gjigante frashëri, shkoza, pisha detare dhe lisa.
I paaftë të largohesha nga shtegu, u mjaftova me pamjen e qilimave me fierë të rrallë dhe luginave me bar të gjatë që zbrisnin drejt ujërave ngjyrë bruz. Ishte sikur të qëndroja në agim të kohës, duke parë peizazhin të krijohej. Kushner mbeti gjithashtu pa fjalë kur e pa për herë të parë në vitin 2021, ai më tha: “U habita shumë që diçka e tillë ekzistonte në mes të Mesdheut dhe nuk ishte zhvilluar.”
Miratimi paraprak nga qeveria shqiptare për projektin e Kushner erdhi më 30 dhjetor 2024.
Fola për herë të fundit me Kushnerin dhe bashkëpunëtorin e tij Asher Abehsera, CEO-n dhe bashkëthemeluesin me Kushner të Affinity Global Development, në korrik 2024. Jonathan Gasthalter, zëdhënësi i Affinity Partners, një firmë me seli në Miami që i përket Kushnerit dhe menaxhon 4.6 miliardë dollarë asete, nuk iu përgjigj emaileve dhe mesazheve të shumta me tekst që kërkonin komente nga Kushner ose Abehsera mbi përditësimet e projektit të pasurive të paluajtshme.
Me shumë gjasa, mjedisi i Sazanit i detyrohet shumë komunizmit. Gjatë epokës komuniste, nga viti 1946 deri në vitin 1991, Shqipëria njihej si Koreja e Veriut e Evropës dhe Sazani u bë simbol i izolimit ekstrem: një fortesë ushtarake e paarritshme që diktatori Enver Hoxha, i cili kishte frikë se vendi do të binte pre e një superfuqie, e imagjinonte se mund t’i ndihmonte ata të mbroheshin nga një sulm nga NATO ose anëtarët e Paktit të Varshavës.
Për dekada të tëra, ushtarët e stacionuar në ishull pritën një sulm të tillë, duke skanuar horizontin, duke dëgjuar për nëndetësen që herët a vonë do të dilte nga thellësitë e Adriatikut. Në ishull kishte një bazë ushtarake, me ambiente banimi, një teatër, një shkollë dhe një spital. Deri në vitet 1970, rreth 150 familje ushtarake jetonin në ishull pa kontakt me kontinentin. “Por ata ishin të privilegjuar. Ata kishin ushqim, veshmbathje, arsim, pajisje shtëpiake”, më tha Celaj. Pritja përfundoi vetëm me rënien e regjimit në vitin 1991.
Duke ecur përgjatë një shtegu me guidën time, hasëm në disa strehimore dhe tunele kundër bombave të projektuara për të ruajtur furnizime dhe municione ose për të shërbyer si vende strehimi në rast të një lufte guerile kundër pushtuesve perandorakë. Celaj më tha se ka rreth 10 milje tunele, tani kryesisht të banuara nga lakuriqë nate, nepërka dhe lepuj të egër. Në Sazan ka rreth 3,600 bunkerë, kërpudha betoni të blinduara që dalin nga bimësia ose të vendosura në maja malesh si pika vrojtimi kundër aeroplanmbajtësve fantazmë amerikanë ose fregatave sovjetike. Disa do të ruhen dhe do të integrohen në projektin e ri të pasurive të paluajtshme, sipas Kushner.
E pyeta guidën time për tabelat që paralajmëronin për mina tokësore.
“Në fakt, ato nuk janë tamam mina tokësore”, tha ai. “Ky vend është plot me municione të pashpërthyera, ka ende shumë zona që duhen pastruar.” Ai tregoi me gisht një përrua në bregdetin lindor, ku Affinity Partners dëshiron të zhvillojë një pjesë të konsiderueshme të projektit të pasurive të paluajtshme që do të përfshijë të gjithë sipërfaqen e ishullit. “[Municionet e pashpërthyera janë] mbetje të viteve 1990”, vazhdoi Celaj, “kur kriminelët sulmuan ishullin pikërisht nën hundën e ushtrisë, duke plaçkitur depot e armëve dhe municioneve”.
Këto ditë, ishulli kontrollohet nga forcat e armatosura shqiptare. Patrullohet nga tre marinarë, të cilët ecin para dhe mbrapa midis porteve të ndryshkura dhe të rrënuara në gjirin e San Nikolos (porti ku Affinity do të ndërtojë marinën kryesore për jahtet, sipas Abehserës).
Shqipëria është ngjitur në krye të disa prej renditjeve më prestigjioze të udhëtimit vitet e fundit, kryesisht falë kryeministrit Edi Rama, i cili e ka shndërruar vendin në një tigër ekonomik të Ballkanit.
E pyeta Ramën nëse shqetësohej për ndonjë ndërlikim politik në lidhje me projektin e ri të pasurive të paluajtshme. Ai më tha se vendi i tij “nuk mund të përballojë të mos shfrytëzojë një dhuratë si Sazani”, duke shtuar: “Ne kemi nevojë për turizëm luksoz ashtu si një shkretëtirë ka nevojë për ujë.” Ai nuk ka frikë të shkaktojë polemika, veçanërisht “nëse kjo ndihmon në tërheqjen e vëmendjes dhe në sjelljen e investimeve”.
Sipas Kushner, Rama ka qenë “një partner i shkëlqyer” dhe mendon shumë përpara. “Qeveria e ka parë qartë se kjo mund të jetë diçka e mirë”, më tha ai gjatë bisedës sonë në korrik 2024. “Ata po ndërtojnë një aeroport pikërisht atje [në zonën e Vlorës].”
Shqipëria nuk është objektivi i vetëm i Kushnerit: ai është i interesuar edhe në Serbi, ku Affinity Partners planifikon ta shndërrojë ish-ndërtesën e ministrisë së mbrojtjes në Beograd në një hotel luksoz. Ndërmjetësi i biznesit i Affinity në rajon është ish-ambasadori amerikan Richard Grenell, i cili shërbeu si i dërguari special i Trumpit për negociatat e paqes midis Serbisë dhe Kosovës midis viteve 2019 dhe 2021.
Sipas Neë York Times , ndërsa Grenell ishte i dërguar special, ai shtyu përpara një plan të lidhur që Serbia dhe SHBA-të të rindërtonin së bashku ish-ministrinë e mbrojtjes. Që atëherë ai është bashkuar me Kushnerin në marrëveshjen e re të zhvillimit dhe tani është partner në Affinity. (Kushner më tha se ishte Grenell ai që sugjeroi i pari që të investonte në Shqipëri.)
Presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiç, pa te Grenell dhe Kushner një shans për t’u afruar me Trump nëse ai fitonte rizgjedhjen, sipas Financial Times . Në fakt, Vuçiç po luan një lojë të rrezikshme: përveçse po i afrohet mbështetësve të Trump, ai ka refuzuar të vendosë sanksione ndaj Rusisë pas pushtimit të Ukrainës. Në maj 2024, ai shtroi tapetin e kuq për udhëheqësin kinez Xi Jinping, qeveria e të cilit ka bërë investime të mëdha në infrastrukturë të re në Serbi, raportoi Reuters.
Gjatë gjithë kohës, Vuçiç vazhdon të shprehë dëshirën e tij për t’u bashkuar me BE-në, por refuzon të përmbushë kushtin kryesor të Brukselit: njohjen e kufijve dhe pavarësinë e Kosovës.
Kur fola me Ramën, kryeministrin shqiptar, e pyeta se çfarë roli luajnë investimet amerikane në gjeopolitikë. Ai u përgjigj se ishte thjesht biznes, por nuk e mohoi se mund të çonte përpara një strategji më të gjerë politike.
“Ne duhet ta mbajmë Serbinë në sferën perëndimore dhe ta nxjerrim nga duart e Moskës”, tha ai.
Në një intervistë me Financial Times në korrik 2024, Grenell tha gjithashtu se investimet si marrëveshja e pasurive të paluajtshme për të marrë përsipër ish-ministrinë e mbrojtjes kanë për qëllim ta sjellin Serbinë më afër SHBA-së.
Kushner, i cili shërbeu si këshilltar i lartë i Trump nga viti 2017 deri në vitin 2021, mohoi të ketë përdorur pozicionin e tij për të çuar përpara ndonjë plan për zhvillimin e Sazanit kur folëm në korrik 2024.
“Nuk e kam takuar kurrë kryeministrin Rama kur isha në qeveri”, më tha Kushner. “Por edhe nëse e kam takuar, nuk është konflikt interesi. Njerëzit që shërbejnë në qeveri, ndërtojnë marrëdhënie të ndryshme.” Ai pretendoi se interesi në Serbi dhe Shqipëri “po rritet jashtëzakonisht shumë” si rezultat i marrëveshjeve të pasurive të paluajtshme të kompanisë së tij.
Negociatat me Affinity për shitjen e Sazanit u mbajtën sekret. Banorët dhe parlamentarët nuk ishin në dijeni të marrëveshjes prej 1.4 miliardë dollarësh derisa ajo u botua në gazeta.
Mirela Kumbaro, ministrja e Turizmit dhe Mjedisit e Shqipërisë, mbrojti vendimin e Ramës për të arritur një marrëveshje me kompaninë e Kushnerit, e cila u kritikua ashpër nga opozita. “Nuk mund të konkurrojmë me Italinë, Kroacinë dhe Greqinë në industrinë e turizmit masiv. Nuk kemi infrastrukturë apo përvojë të mjaftueshme”, më tha ajo. “Duhet të përqendrohemi te cilësia. Te vlera mbi vëllimin. Më shumë fitime dhe më pak probleme.”
Sipas mediave lokale, gati 12 milionë vizitorë të huaj udhëtuan për në Shqipëri në vitin 2024, një rritje prej 15% krahasuar me vitin e kaluar. Kjo është “shumë për ne dhe shumë ndotje”, tha Kumbaro. “Sazani është zgjidhja ideale. Receta ideale: turizmi natyror dhe luksoz.” Ajo ishte entuziaste për projektin, duke shpjeguar se Affinity po punon ngushtë me agjencinë qeveritare përgjegjëse për investimet strategjike, që do të thotë ato që tejkalojnë 15 milionë euro.
Kompromisi është i konsiderueshëm: zero taksa gjatë fazës së ndërtimit dhe shteti kujdeset për të gjithë infrastrukturën, duke përfshirë ujin, energjinë elektrike dhe kanalizimet, sipas Kumbaros. Çdo gjë tjetër – dielli, deti, foka-murg dhe xhungla subtropikale – është tashmë aty.
Kjo është pikërisht ajo që shqetëson ambientalistët si Olsi Nika, një biolog detar dhe drejtor i OJQ-së EcoAlbania. “Kjo zonë është në parkun kombëtar detar Karaburun-Sazan . Kjo do të thotë që plazhet dhe ujërat brenda 2 km (1.25 milje) nga bregu janë të mbrojtura. Çfarë do t’i bëjnë vendit veprat e mëdha publike, ndërtimi i porteve, trafiku i jahteve dhe rrjedhjet e ujërave të zeza?”
Abehsera, nga Affinity, më tha se kompania kishte punësuar firmën globale të zhvillimit të qëndrueshëm Arup si konsulent për projektin. “Praktika e tyre është përqendruar kryesisht në theksimin dhe respektimin e ekologjisë dhe mjedisit lokal”, tha ai.
Edhe Kushner kishte një përgjigje gati. “Kur njerëzit prezantohen me një zhvillim, të gjithë frikësohen”, tha ai në korrik 2024. “Të gjithë supozojnë më të keqen. Por, sapo të shohin planet që kemi, mënyrën se si po i projektojmë, mënyrën se si po tregohemi besnikë dhe të kujdesshëm ndaj mjedisit përreth nesh, mendoj se njerëzit do të jenë shumë, shumë të kënaqur. Dhe përsëri, me zhvillimet, nuk i bën kurrë të gjithë të lumtur.”
________________________________________
Kur takova Abehseran për drekë në Vlorë në gusht të vitit 2024, ai më dha një pamje paraprake të planeve për zhvillimin e ishullit. Hoteli, tha ai, do të ishte një “xhevahir në Mesdhe”, përgjigjja për njerëzit që pyesin: “Çfarë nuk kam parë ende?”. Dizajni i hotelit nuk do t’i “imponohej” natyrës; ndërtesat do të ishin “të skalitura ose edhe të zbukuruara nga natyra”. Do të të jepte ndjesinë “më shumë sikur je i vendosur në një pemë të bukur”.
Po kisha vështirësi ta ndiqja. E pyeta nëse ishulli do të mbetej i arritshëm për njerëzit e zakonshëm, për vendasit që duan të shfrytëzojnë plazhet e tij. “Mendoj se të gjithë duhet të kenë mundësinë ta vizitojnë ishullin”, më tha ai.
Kushner ishte më skeptik. “Po krijojmë një produkt shumë luksoz të nivelit të lartë”, më tha ai. “Një nga pikat më bindëse në lidhje me ishullin është pikërisht mundësia për të pasur privatësi… Por mendoj gjithashtu se ka disa aspekte të ishullit që mund të ndërtojmë që do t’u japin njerëzve mundësinë të vijnë për ta vizituar dhe të shijojnë disa nga ushqimet dhe shtigjet.”
Më kujtua pasditja ime me Celajn. Ai më kishte thënë se deri para disa vitesh, ushtarët në patrullë ndonjëherë raportonin se kishin parë një gomar të vogël gri midis pemëve të fikut të egër në një hapësirë ose në Grykën e Ferrit. Pastaj ai thjesht zhdukej. Pyesja veten nëse ishte thjesht një legjendë, apo nëse gomari gri vdiq bashkë me misterin e ishullit, bastioni i fundit i natyrës së egër në Mesdhe, i pushtuar, në fund, pa u qëlluar asnjë e shtënë. Mjaftoi që Ivanka Trump dhe Jared Kushner të zbrisnin nga një helikopter dhe të thoshin: “Uau!”/ The Guardian
and then