William Easterly, një ekonomist amerikan dhe profesor në Universitetin e Nju-Jorkut, shkroi në vitin 2006 një ese mbi ndihmën e huaj (foreign aid). Teza e tij qendrore vë në pah kontrastin midis idealizmit të premtimeve dhe realitetit të zbatimit të dobët.
Në vëzhgimet e tij të mprehta, Easterly thekson se Institucionet e Ndihmës së Huaj (Foreign Aid Institutions) matin suksesin me shumat marramendëse të parave të shpërndara dhe me madhështinë e premtimeve. Në sfondin e këtyre parave dhe premtimeve, shpesh mungon thelbi. “Mungesa e reagimit të tregut”, siç u shpreh Easterly, bën që institucionet të kenë pak presion për të korrigjuar gabimet ose për të shpërblyer atë që funksionon.
Të dështuarat mund të vazhdojnë të pa-sfiduara, duke u shndërruar shpesh në lojë politike dhe jo në zhvillim real. Një vend ku kjo fasadë po shkërmoqet befas është Shqipëria.
Në zemër të diskutimit për ndihmën e huaj në Shqipëri janë, pa çudi, aspiratat për anëtarësim në Bashkimin Evropian (Bashkimi Evropian, BE). Udhëheqja shqiptare përmend shpesh premtimin madhor “Anëtarësim më 2027” të parashikuar në planin kombëtar.
Edhe përfaqësues të BE-së e kanë quajtur mbylljen e negociatave deri në vitin 2027 një objektiv “ambicioz, por të arritshëm” _(Cichocki, 2024). Nga sot, qershor 2025, kjo do të thotë vetëm pak më shumë se dy vjet. Për këdo që njeh realitetet shqiptare, këto premtime tingëllojnë më boshe se vetë fshatrat rurale që po zbrazen.
Është e vështirë të gjesh një sektor themelor të shoqërisë shqiptare që sot të jetë gati për anëtarësim: sundimi i ligjit, media e lirë, zgjedhje të ndershme, ndarja e pushteteve, transparenca, arsimi, shëndetësia, infrastruktura, ekonomia, bujqësia e me radhë. Brenda kësaj tabloje, teza e Easterly-t për premtime sipërfaqësore dhe financim në rritje, që sjell më shumë dëm se dobi, bëhet edhe më bindëse.
Megjithatë, ndërsa ndihma e keqorientuar ka grackat e saj, asistenca evropiane ka dëshmuar edhe vlerë të jashtëzakonshme: gjatë dy dekadave të fundit, grantet dhe huatë e BE-së, shpesh përmes Bankës Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Kornizës së Investimeve për Ballkanin Perëndimor, kanë rikonstruktuar mbi 100 km rrugë rajonale, përfshirë bypass-et e Fierit dhe Vlorës që lehtësojnë tregtinë dhe lëvizjen brenda vendit _(B. Vlajcic, 2023). Infrastrukturës së drejtësisë i janë shtuar objekti i Gjykatës së Apelit në Vlorë, përfunduar më 2006, dhe kompleksi i Gjykatës së Krimeve të Rënda në Tiranë _(Tirana Times, 2006).
Programi EU4Schools, pas tërmetit, po rindërton ose modernizon 58 shkolla në 11 bashki me grant prej 75 milionë €, duke krijuar klasa bashkëkohore për rreth 20 000 nxënës _(EEAS, 2020). Madje edhe sistemi penitenciar u shty përpara me fondet PHARE që përfunduan burgun 750-vendësh të Lezhës më 1999, objektin e parë të tillë pas krizës së vitit 1997 _(Komisioni Evropian, 2025). Këto projekte tregojnë se kur fondet evropiane mbrohen nga kapja, ato nuk shkruajnë vetëm raporte, por hedhin themele, shtrojnë asfalt dhe mbajnë klasat të hapura.
Përkundër këtyre historive suksesi, në projekte të tjera madhore dalin në pah dy probleme të mëdha reale:
- Ndihma e huaj mund të zëvendësojë nismat dhe institucionet vendase, duke krijuar varësi.
- Kostoja e fryrë dhe cilësia e diskutueshme e disa projekteve lënë shumë për të dëshiruar.
Varësia Është Kostoja e Ndihmës
Argumenti për këtë pikë të parë është se një sasi e tepruar e ndihmës së huaj e bën një vend të varur prej saj, duke e penguar të fitojë aftësinë për t’i zgjidhur vetë problemet. Këtë spikatje e gjejmë te përpjekjet e Alexander Hamilton, sekretari i parë i Thesarit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës (SHBA), i cili në Raportin e tij mbi Manufakturimet të vitit 1791 (Report on Manufactures) mbrojti me famë politika proteksioniste.
Hamilton synonte të mbronte industritë në filiz të Amerikës nga ndikimet e jashtme, duke pohuar se industria amerikane nuk do të zhvillohej kurrë nëse vendi varej nga konkurrentët dhe importet e huaja. Easterly beson se kjo ide vlen edhe në kontekstin e ndihmës së huaj.
Politikat proteksioniste do të kishin qenë të dobishme, për shembull, në industrinë e naftës në Shqipëri. Një shembull i shkurtër është ai i kompanisë kanadeze Bankers Petroleum, e cila mban koncesionin e fushës së naftës Patos-Marinzë që nga viti 2004, duke paguar royalty të kritikuara gjerësisht si shumë poshtë normave rajonale.
Monitorimi nga shoqëria civile e ka lidhur shpimin e tyre me ndotjen e tokës, shpërthimet e puseve dhe madje me dridhje sizmike që dëmtuan banesa përreth, gjë që çoi në pezullime të përkohshme të prodhimit në vitin 2015 dhe në një rishikim pajtueshmërie nga Zyra e Pajtueshmërisë dhe Ombudsmanit të Korporatës Ndërkombëtare Financiare (CAO, 2013). Banorët dhe zyrtarët vendorë kanë protestuar në mënyrë të përsëritur, duke argumentuar se 25 për qind e detyrueshme e royalty-ve, e destinuar për komunitetet pritëse, rrallëherë mbërrin (Tirana Times, 2015). Rasti nënvizon se si mbikëqyrja e dobët lejon që asete strategjike të gjenerojnë njëkohësisht të ardhura private dhe detyrime publike.
Ky është një partneritet jashtëzakonisht i pafavorshëm për shumicën në Shqipëri. Këto dëme për komunitetet dhe pengesat për zhvillimin do të ishin shmangur nëse, të themi, do të kishte transferim të teknologjisë midis Bankers Petroleum të Kanadasë dhe Shqipërisë. Një marrëveshje ku kompania e huaj do të përfitonte vlera ekonomike të konsiderueshme për një periudhë të kufizuar dhe, në këmbim, do të ndihmonte Shqipërinë të ndërtonte e të mirëmbante rafineritë e veta. Kjo do të ishte një formë ndihme të huaj vërtet e vlefshme për t’u pasur.
Sa për importet dhe varësinë që ato krijojnë, mjafton të shihet efekti shkatërrues që raporti i shtrembëruar import-eksport ka pasur mbi bujqësinë shqiptare. Ky sektor tepër i brishtë po mbytet nga sasia e madhe dhe çmimet tepër konkurruese të importeve nga jashtë. Shpesh, fermerët vendas kanë parë që prodhimet ndërkombëtare zëvendësojnë prodhimin e tyre.
Pikërisht këtë rezultat mund ta parandalonin politikat proteksioniste të ngjashme me ato që advokoi Hamiltoni. Përkundër proteksionizmit, do të ishte më e saktë të thuhet se politikat bujqësore shqiptare vitet e fundit priren më shumë drejt shqetësimit të tregut. Fiaskoja e “Ballkanit të Hapur” dhe efektet e saj mbi sektorin shqiptar të qumështit e dëshmojnë këtë (Monitor, 2022). Megjithatë, kjo mbivarësi ndaj tregjeve të jashtme dhe ndikimeve të jashtme e ka bërë bujqësinë dhe sektorë të tjerë të Shqipërisë joproduktivë dhe, për disa, i ka lënë të ngrirë në një gjendje fëmijënore.
Del, pra, se ndihma e huaj që synon të ndihmojë vendet në zhvillim të arrijnë standardet e demokracive të industrializuara, në fakt po u lejon atyre të mbijetojnë në një cikël gati parazit. Ajo po e lejon Shqipërinë të gërryejë potencialin e saj të madh ekonomik në këmbim të fitimit monetar afatshkurtër që ofron varësia e jashtme.
Në mes të gjithë kësaj, megjithatë, qëndron një sfidë edhe më e madhe, kostoja e zbatimit të projekteve dhe cilësia e tyre e dyshimtë. Duket se Shqipëria ka zhvilluar mekanizma të sofistikuar për të siguruar kapjen e ndihmave të huaja në favor të fitimit financiar të një pakice.
Siç pritej, kjo vjen në kurriz të disa grupeve vërtet të cenueshme. Seksioni vijues i këtij artikulli do të zbërthejë këta mekanizma duke shqyrtuar një studim rasti veçanërisht goditës, skandalin famëkeq IPARD II, dhe se si një nga sektorët më të pazhvilluar të ekonomisë shqiptare u privua sërish nga premtimi i tij i jashtëzakonshëm.
Mekanizmi i keqpërdorimit të IPARD-it
IPARD-i ishte një investim i madh i Bashkimit Evropian për të përafruar standardet e vendeve të Ballkanit Perëndimor në bujqësi dhe zhvillim rural me ato të BE-së, duke pasur gjithmonë synimin e anëtarësimit; megjithatë, saga e IPARD-it hyri në një fazë të re në korrik 2023, kur Komisioni Evropian, duke u bazuar në gjetjet e Zyrës Evropiane Kundër Mashtrimit, OLAF, ngrini rimbursimet dhe pezulloi disbursimet e reja në kuadër të IPARD II, pasi auditorët dokumentuan 33 milionë € grante bujqësore të keqpërdorura dhe një numër të madh parregullsish sistemike të sinjalizuara _(Ebrea, G. 2023);
OLAF shkoi më tej në raportin vjetor 2024, duke rekomanduar që BE-ja të mbajë pezull të gjithë shumën prej 112 milionë € të parashikuar për IPARD III deri sa Shqipëria të demonstrojë garanci të besueshme _(Ebrea, G. 2023); deri në këtë moment, nuk ka pasur asnjë aktpadi të brendshme, gjë që ushqen skepticizmin publik se autorët më pranë qeverisë janë më të barabartë se të tjerët para ligjit, për të huazuar Orwellin; episodi IPARD ofron një pamje të qartë dhe të mbështetur në prova të korrupsionit që indekset e perceptimit në nivel shteti shpesh e anashkalojnë.
Në thelb të skemës shumëvjeçare të përvetësimit të fondeve IPARD ishin firmat e “konsulencës” të miratuara nga qeveria që ushtronin presion mbi përfituesit e cenueshëm për të paguar për shërbime që në fillim duhet të kishin qenë falas, duke përfshirë oferta të rreme dhe tenderë të manipuluar, kosto të fryra projektesh, kompani guaskë e sipërmarrje fiktive, fatura të fabrikuara e të tjera.
Në qendër të këtij skandali ishte Agjencia për Zhvillimin Bujqësor dhe Rural, AZHBR, një institucion shtetëror i krijuar pas raundit të parë të financimit IPARD dhe i ngarkuar me shpërndarjen e të gjitha fondeve IPARD;
në fund, ishte mungesa e mbikëqyrjes ndaj kësaj agjencie, mungesa e zërit dhe e aksesit të komuniteteve rurale e fermerëve, si dhe besimi i pakushtëzuar që BE-ja i dha qeverisë shqiptare, që çuan në këtë skandal; BE-ja bëri një supozim se Shqipëria do të ishte mjaftueshëm e përgjegjshme për t’i përdorur këto fonde për qëllimet e parashikuara të IPARD-it, domethënë zhvillimin rural, akses më të mirë në treg, rritjen e konkurrueshmërisë, siguri më të madhe dhe produktivitet të shtuar bujqësor, por ky supozim se vendet që përballen me korrupsion të përhapur dhe sfida demokratike do të merrnin vendime të përgjegjshme financiare pas një injeksioni të konsiderueshëm kapitali pa borxh është, për mungesë të një fjale më të mirë, i pabazuar.
Në terma praktikë, dështimet kryesore të IPARD II në Shqipëri ndodhën sepse ndërmjet institucioneve të ndihmës së huaj dhe përfituesve të synuar ndodheshin ndërmjetës, përfshirë vetë qeverinë; një mënyrë “mbresëlënëse” në të cilën kjo ndodhi ishte përmes një teknikaliteti ligjor në mënyrën se si AZHBR-ja strukturoi proceset e aplikimit, duke bërë që fermerët individualë të mos mund të aplikonin për fonde nëse nuk kishin një numër identifikimi tatimor tregtar, një kërkesë e përshtatshme për prodhuesit në shkallë të madhe; ideja tingëllon e arsyeshme nga një këndvështrim perëndimor, sepse stimulohet një prodhues më i madh që mund të punësojë më shumë njerëz nga komunitetet rurale dhe të rrisë produktivitetin në një shkallë më të madhe, por problemi ishte se pjesa dërrmuese e fermerëve në Shqipëri, gati 90 %, janë prodhues në shkallë të vogël me më pak se 2 hektarë _(Imami et al., 2020), prandaj prodhuesi tipik shqiptar nuk kualifikohet për një numër të tillë tatimor tregtar dhe, në efekt, ky teknikalitet e përjashtoi pikërisht përfituesin e synuar që kishte më shumë nevojë për programin IPARD.
Veç këtij bllokimi të madh, kompleksiteti i procedurave të aplikimit siguroi që shumica e këtyre fermerëve në shkallë të vogël ta kishin shumë të vështirë të aplikonin. Këtë vështirësi e shtuan pengesat administrative dhe hapat burokratike që kërkonin shumë kohë, të cilat fermerët duhej t’i përshtatnin me kalendarin e tyre tepër të ngarkuar.
Siç dihet, koha është thelbësore në bujqësinë e vogël dhe shumica e fermerëve shqiptarë nuk mund të përballonin të qëndronin ditë të tëra larg tokave të tyre. Zgjidhja e AZHBR-së ishte të miratonte firma konsulence private, të lidhura me zyrtarë të lartë, që do t’i ‘ndihmonin’ fermerët të menaxhonin këto vështirësi. Siç pritej, këto firma të aprovuara nga qeveria kërkonin nga fermerët një tarifë paraprake për shërbimet e tyre, shërbime që duhej t’u ofroheshin falas. Në një raport mediatik, një prodhues vendas tha se iu desh të merrte kredi bankare, të pafavorshme në Shqipëri, për të paguar këto tarifa konsulence.
Ai shtoi se firma i kërkonte deri në 30 për qind të shumës së grantit paraprakisht. Në praktikë, fermerët në Shqipëri, grupi i synuar i kësaj ndihme financiare të huaj, duhej të futeshin në borxh vetëm për mundësinë për të kërkuar fonde. Po aq befasuese është se ata fermerë që morën kredi për të paguar këtë çmim absurd për këshilla mbi grantet e destinuara fillimisht për ta, nuk i fituan domosdo ato grante.
Ky ishte një nga mekanizmat e menaxhuar nga shteti përmes të cilit një agjenci shtetërore u dha fuqi anëtarëve me lidhje të elitës politike të krijonin firma konsulence që thithnin fonde nga një prej grupeve më të pafavorshme në Shqipëri, duke përjashtuar njëherësh vetë fermerët që do të përfitonin më shumë nga ato fonde. Ishte bashkëpunim i organizuar në formën më të pastër. Pasuan njoftime zyrtare nga zyra evropiane kundër korrupsionit, OLAF, se Shqipëria do të përjashtohej nga programi IPARD III, duke i kufizuar aksesin në 112 milionë € fonde pasuese.
Episodi IPARD mund të ketë sjellë mekanizmat shqiptarë të kapjes së fondeve në vëmendjen ndërkombëtare, por realisht mjeti i korrupsionit është i rrënjosur shumë më thellë në Shqipëri. Një skandal tjetër tashmë famëkeq në qarqet vendase është ai i ‘inceneratorëve’. Shkurt, skandali i inceneratorëve lidhet me tre projekte për djegien e mbetjeve në Elbasan, Fier dhe Tiranë, ku prokurorët pretendojnë se kontrata pa garë dhe fatura të falsifikuara zhdukën qindra milionë euro drejt zyrtarëve dhe bashkëpunëtorëve të tyre, duke lënë impiantet gjysmë të ndërtuara dhe duke shkaktuar një indinjatë publike jetëshkurtër. Në rastin e Tiranës, impianti as që ekzistonte.
Liderë të një partie politike nisën një hetim për këtë çështje në vitin 2022, ku u theksua se fituesit më të mëdhenj të granteve të IPARD II përbëheshin nga 24 kompani guaskë. Misioni i tyre ishte të hartonin fatura dhe kuponë fiktivë për të justifikuar ndarjen e fondeve. Shumë prej këtyre mekanizmave ekzistonin edhe gjatë episodit IPARD II, por ky rast kishte një veçori, koston e punës. Këto kompani guaskë duhej të justifikonin kostot e konsiderueshme të burimeve njerëzore për të cilat morën financim. Zgjidhja e tyre ‘e zgjuar’ ishte punësimi i qytetarëve të moshuar pas pensionit nga zonat rurale.
Kjo ishte veçanërisht grabitqare, sepse të moshuarit e pafavorizuar në komunitetet rurale nuk kishin nevojë për shumë presion për të firmosur dokumentet e punësimit. Në disa raste, forca e tyre e punës përfshinte persona që kishin ndërruar jetë prej kohësh para nënshkrimit të kontratës.
Këto ishin vetëm disa nga mënyrat se si keqpërdorimi i ndihmës së huaj dhe asaj kombëtare ushqeu mekanizmin e korrupsionit të zhvilluar nga një vend që varet nga programe financimi me qëllim të mirë, por të zbatuara keq.
Mbikëqyrja. Dhe dështimi institucional.
Zyra Evropiane Kundër Mashtrimit (OLAF) u përmend disa paragrafë më sipër. Ky është institucioni më i lartë për luftimin e mashtrimit dhe keqmenaxhimit. Megjithë rëndësinë e tij, të gjitha dosjet e përcjella nga OLAF te prokurorët shqiptarë përfunduan me zero dënime. Fakti që agjencitë e inspektimit dhe laboratorët u mbushën me emërime klienteliste dhe që kjo solli një fiasko shumëvjeçare të pasur me përvetësime nuk pati asnjë pasojë. Madje drejtori i përgjithshëm që drejtonte AZHBR-në në kohën e IPARD II u ul në karrigen e Ministrit të Bujqësisë në Shqipëri gjatë 2021-2023.
Do të ishte e pasaktë të thuhej se Shqipëria ka institucione të dobëta ose mungesë zbatimi rregullash, pasi realiteti është se institucionet shtetërore janë tepër të fuqishme dhe veprojnë të koordinuara drejt të njëjtit qëllim: përfitimit nga kjo politikë ndihme të huaj në dukje dashamirëse, por shumë naive, e komunitetit ndërkombëtar.
Në këtë pikë duhet thënë diçka për rolin e Bashkimit Evropian në këtë incident. Është e qartë se alokimi i shumave të mëdha financiare nuk mjafton për ta çuar një vend drejt anëtarësimit. BE-ja nuk mund të punojë për anëtarësimin pa pranuar dhe përballur kufizimet e vendeve të Ballkanit Perëndimor si Shqipëria.
Nëse do të duhej të veçohej gjëja më e rëndësishme për të cilën institucionet e ndihmës, si BE-ja, duhet të marrin përgjegjësi, është vlerësimi i projekteve gjatë dhe pas financimit. Kontrollet pas dhënies së fondeve mbështeten vetëm te vetë-deklarimet formale, jo në monitorim në kohë reale të vlerave të BE-së, integritetit financiar apo shkallës së suksesit të projekteve. Në fund, nuk ka verifikim proaktiv nëse përfituesit e granteve respektojnë vlerat ose standardet e BE-së, apo nëse kanë zbatuar një projekt në mënyrë mjaftueshëm të mirë për t’u kualifikuar për financime të mëtejshme.
Përveç kësaj, është e rëndësishme të monitorohen dhe vlerësohen vetë OJQ-të që marrin grante. Studimet pas projektit nga palë të treta të pavarura evropiane duhet të bëhen standard në të gjitha programet e financimit. Jetëgjatësia e një organizate, përvoja e nevojshme, stafi, reputacioni në partneritete ndërkufitare, përgjegjshmëria fiskale – të gjitha këto duhen shqyrtuar shumë më imtësisht. Ndoshta gjithçka duhet bërë përmes një platforme të centralizuar, në vend të shumë të shpërndara.
Ndoshta në të njëjtën platformë duhet të ketë disa auditorë të pavarur të akredituar dhe shumë më aktivë. Një shembull tjetër nga episodi IPARD meriton përmendje këtu. Në të njëjtin hetim të zbuluar nga aktorët vendorë në Shqipëri u gjet se më shumë se gjysma e OJQ-ve që aplikuan për financim u krijuan pikërisht kur nisi programi IPARD.
Shumë prej tyre, rreth 50 %, kishin krijuar një CV në ndërtim si pasojë e iniciativave të ndihmës së huaj pas tërmetit 2019 dhe kishin pak lidhje me bujqësinë (Korrieri, 2023). Të gjitha këto shkelje të qarta etike kaluan me lehtësi përmes boshllëqeve të kapaciteteve mbikëqyrëse të BE-së. As BE-ja, as Shqipëria nuk mund ta lejojnë këtë situatë të zgjasë shumë më gjatë.
Dështimi nga Brenda, Rasti i Italisë
Deri më tani kemi parë mekanizmat me të cilët Shqipëria përvetësoi fondet e drejtuara për bujqësinë nga programi IPARD, por ky episod është larg së qeni unik në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Italia është dëshmi se si paratë evropiane për bujqësinë mund të ringjallin ekonomitë rurale dhe, njëkohësisht, të pasurojnë rrjete kriminale. Skandali i kullotave Nebrodi e tregon përmasën: për pesëmbëdhjetë vjet klanet mafioze morën me qira çdo gjë, nga stacionet e radarëve të NATO-s deri te pistat e aeroporteve, për të përvetësuar rreth 1,5 miliard € subvencione kullotash nga Politika e Përbashkët Bujqësore, PPB; në tetor 2022 gjykata e Pattit dënoi 91 të pandehur me rreth 600 vjet burg _(Repubblica, 2022).
Më në veri, 165 bashki lombarde që tashmë tejkalojnë kufijtë e nitrateve vazhduan të marrin 113 milion € pagesa “jeshile” nga PPB në vitin 2023, një model që Greenpeace e quan “fonde publike të hedhura për derra” _(Greenpeace Italy, 2024).
Mashtrimi ka kaluar edhe në zarfë të rinj fondesh. Operacioni “Karro e Madhe”, i shkatërruar nga Zyra e Prokurorit Publik Evropian, ZPPE, në prill 2024, zbuloi një rrjet prej pesëdhjetë kompanish guaskë në Pulia që pastronin fatura të falsifikuara përmes skemës italiane të kreditit tatimor “super bonus” 110 për qind, duke fryrë çmimet e pajisjeve dhe duke zhvendosur miliona jashtë vendit _(Ministry Agriculture, 2020).
Reagimi i Romës tregon çfarë mund të arrihet me kapacitete: Ministria e Bujqësisë ka rritur korpusin agromjedisor të Karabinierëve nga 145 në 5 000 oficerë dhe, së bashku me agjencinë paguese AGEA, tani verifikon çdo kërkesë PPB-je me regjistrat kadastralë dhe bazat e të dhënave penale _(MASAF, 2025). Italia dhe Shqipëria ndajmë të njëjtat pika bllokimi në rregulla të ndërlikuara dhe ndërmjetës të lidhur politikisht, por mjetet digjitale të Italisë po e mbyllin gjithnjë e më herët portën para se paratë të zhduken.
Sfidat e Maqedonisë së Veriut
Fondet e BE-së kanë sjellë infrastrukturë fizike në Maqedoninë e Veriut. Për shembull, grantet IPA riparuan autostradën Skopje, Shtip duke përgjysmuar kohën e udhëtimit. Megjithatë, mashtrime më të vogla, por më kreative vazhdojnë të gërryejnë besimin. Rasti më simbolik është ai i “Frizerisë Erasmus”: në vitin 2020 një berber dy-karrigësh në Shkup fitoi 270 000 € për një projekt mësimor dixhital dhe, sipas akuzës, detyroi ekspertët të kthenin 60 për qind të pagave në para në dorë; prokurorët kanë rimarrë deri tani vetëm 80 000 € _(Balkan Insight, 2020).
Boshllëqet në mbikëqyrje vazhdojnë. Shërbimi i Koordinimit Kundër Mashtrimit, AFKOS, i krijuar në vitin 2019, ka gjashtë punonjës, një buxhet prej 120 000 € dhe asnjë kompetencë hetimore, prandaj vetëm një nga 37 parregullsitë e shënuara në 2024 arriti te prokuroria _(Ministry of Finance PR, 2024). Ndërkohë, Zyra Evropiane Kundër Mashtrimit, OLAF, i ka urdhëruar Shkupit të rimbursojë 2,2 milion € të keqpërdorura përmes Erasmus+ _(MIA, 2024).
Zarfa të mëdha fondesh mbeten në rrezik. IPARD II (2014-2020) kishte caktuar 80 milion €; deri në maj 2023 ishin shpenzuar realisht vetëm 49,2 milion € _(CrossBorderLocal, 2024). IPARD III ruan 97 milion € para të BE-së për periudhën 2021-2027, por disbursimi ende varet nga bashkëfinancimi kombëtar dhe auditime të besueshme.
Ashtu si Shqipëria, Maqedonia e Veriut kanalizon grantet përmes agjencive me staf të pakët, duke krijuar rojtarë që shkëmbejnë aksesin me besnikëri politike. Derisa Brukseli të lidhë çdo euro rurale me të dhëna të hapura, kontrolle në terren të zgjedhura rastësisht dhe mbrojtje sinjalizuesish, pasqyra e një berberi mund t’i zbrasë arkat e BE-së po aq eficient sa pista e një aerodromi sicilian.
Përtej Easterly-t
Ajo që nevojitet tani është një rivlerësim i kontekstit, realitetit dhe pushtetit. Duhet të shqyrtojmë çfarë problemesh përball Shqipëria, e edhe vende të tjera, jo nga prizmi i politikës, por nga një perspektivë e rrënjosur në realitet. Pushteti formëson narrativat. Ajo që u tregohet të tjerëve mund të mos përputhet me atë që ndodh në terren, veçanërisht në vende ku korrupsioni është i thellë. Institucionet e ndihmës së huaj nuk mund të bëjnë supozime duke u nisur nga përvoja e tyre. Kjo ndryshon nuk arrihet lehtë, por një hap i prekshëm është të fillohet me atë që ka funksionuar vërtet.
Në bujqësinë shqiptare kemi një moment ku ndihma e huaj u fokusua në atë që funksionon. Ky moment lidhet me Pikën e Grumbullimit në Myzeqe, një projekt i financuar nga Heifer International, i cili solli sisteme ftohjeje dhe ruajtjeje qumështi për fermerët, krerë lopësh, dhe krijoi një strukturë organizative që mundësoi bashkëpunimin.
Nën mbikëqyrjen e afërt të grupit Heifer me kamera dhe mikrofonë, dhe me udhëzimin e akademikëve shqiptarë të Universitetit Bujqësor, një fshat i vogël kaloi nga varfëria dhe mungesa e organizimit, në integrim në ekonominë lokale dhe tejkalimin e bujqësisë së mbijetesës gjatë një krize në sektorin e qumështit (mund të gjeni më shumë detaje këtu).
Katër elemente e bënë këtë projekt të suksesshëm: (i) asetet iu dhanë drejtpërdrejt përfituesve dhe jo ndërmjetësve, (ii) ekspertë vendas të besuar ofruan këndvështrimin specifik për projektimin, (iii) mbikëqyrja ndërkombëtare siguroi zbatim dhe zgjidhje problemesh, dhe (iv) raporte pasuese dëshmuan suksesin edhe vite më vonë. Këta elemente duhet të bëhen pjesë detyruese e shumë nismave të tjera të ndihmës së huaj.
Duke parë përpara, Brukseli mund ta kushtëzojë shkrirjen e fondeve IPARD dhe zarfave të tjerë me disa kritere të verifikueshme:
i. Publikimi i të gjithë të dhënave të dhënies së granteve në formate të hapura
ii. Menaxhimi i granteve nga institucionet e BE-së dhe jo nga aktorë shtetërorë në Shqipëri
iii. Ekipet monitoruese të pavarura të BE-së me akses në vend¬projekte që kryejnë kontrolle çdo tremujor
a. Këto ekipe mund të përdorin një matricë vlerësimi që merret parasysh në dhënien aktuale dhe të ardhshme
iv. Një kërkesë formale e BE-së që mandat¬on përfshirjen e verifikueshme (p.sh. me video) të përfituesve të synuar
v. Ndalimi i shërbimeve me pagesë të konsulencës për projektet
vi. Përjashtimi i të gjithë individëve të përfshirë në skandalin IPARD II
vii. Një histori e provuar në sektorin përkatës
a. Një proces intervistues me disa hapa për organizatat e sapokrijuara
Këto janë disa ide që mund të funksionojnë në kontekstin shqiptar. Disa ndoshta nuk do të japin rezultat, shumë të tjera mund të duhen. Mbi të gjitha, rëndësi ka përsëritja dhe vlerësimi, vazhdimisht e në mënyrë konsekuente. Vetëm të dhënat transparente, mbikëqyrja adaptive dhe gatishmëria për të korrigjuar kursin do ta kthejnë euro-n e ardhshme të BE-së nga shifra në tituj gazetash në përparim real në terren. Nëse Brukseli dhe Tirana përqafojnë këtë disiplinë, raundi i ardhshëm i ndihmës më në fund mund të ndërtojë besim në vend që ta shterojë atë.
()
and then