Asnjë person. Asnjë firmë. Asnjë pasaportë. Megjithatë, në vendin e vogël ballkanik të Shqipërisë , “Diella” është zyrtarisht ministre e kabinetit. Fillimisht asistente dixhitale në portalin e-Albania të qeverisë, Diella u promovua në detyrën e ministres së parë virtuale të inteligjencës artificiale në botë nga kryeministri Edi Rama në shtator.
E veshur me një fustan folklorik shqiptar dhe e mundësuar nga algoritme, avatari i inteligjencës artificiale i Diellës buzëqeshte nga një monitor qeveritar. Rama premtoi një epokë të re në të cilën “tenderët publikë do të jenë 100% të pakorruptueshëm dhe çdo fond publik 100% transparent”. Në një vend që ka luftuar prej kohësh korrupsionin, premtimi tingëllonte i njohur. Por pas buzëqeshjeve dixhitale të Diellës qëndron një pyetje shumë njerëzore: Çfarë ndodh me përgjegjësinë kur pushteti nuk ka fytyrë njerëzore?
Kur Presidenti Bajram Begaj miratoi kabinetin e ri me 16 anëtarë më 15 shtator, Diella mungonte. Ministrja virtuale, e shpallur me bujë nga Rama, nuk kishte asnjë rresht në dokumentin zyrtar. Në vend të kësaj, neni 2 i dekretit i caktoi vetë Ramës “përgjegjësinë për krijimin dhe funksionimin e ministrit virtual”, duke e vendosur në mënyrë efektive sistemin nën autoritetin e tij të drejtpërdrejtë.
Në praktikë, akti i dha Ramës kontroll mbi një entitet që nuk ka ekzistencë ligjore. Sipas nenit 100 të Kushtetutës së Shqipërisë, çdo anëtar i Këshillit të Ministrave duhet të jetë një person fizik, dikush i aftë për të diskutuar, për të votuar dhe për të mbajtur përgjegjësi morale dhe politike.
“Vetë nocioni i një ‘ministri të inteligjencës artificiale’ nuk ka bazë në Kushtetutën e Shqipërisë”, tha eksperti ligjor Sokol Hazizaj. “Kuptimi kushtetues i fjalës ministër është i pandashëm nga një person fizik dhe përgjegjësitë që i bashkëngjiten atij roli. Një ministër është përgjegjës ndaj qytetarëve — diçka që asnjë algoritëm nuk mund ta bëjë.”
Hazizaj tha se ligjet për mbrojtjen e të dhënave personale dhe shërbimin civil preknin vetëm çështje periferike të përgjegjësisë, pa përcaktuar se si mund të funksionojë IA ose kush është ligjërisht përgjegjës për veprimet e saj.
‘Vetëm një chatbot’
Që nga debutimi i Diellës si ministre, qeveria e Shqipërisë nuk ka ofruar detaje rreth të dhënave të trajnimit të inteligjencës artificiale, kodit themelor apo mbikëqyrjes njerëzore. Në portalin e-Albania, Diella ende shfaqet si një avatar i qeshur duke përshëndetur përdoruesit me përgjigje të thjeshta, por nuk ka prova që inteligjenca artificiale ka një rol të vërtetë në vendimmarrje.
“Tani për tani, Diella është thjesht një chatbot, jo një sistem autonom”, tha Besmir Semanaj, i cili ka 17 vjet përvojë në teknologjinë e informacionit. “Inteligjenca artificiale mund të mbështesë vendimet qeveritare nëse trajnohet dhe monitorohet siç duhet, por problemi i vërtetë është transparenca: Ne nuk e dimë se në çfarë të dhënash mbështetet ose kush është përgjegjës për mirëmbajtjen e tyre.”
I miratuar në vitin 2024 si rregullorja e parë gjithëpërfshirëse në botë mbi inteligjencën artificiale, Akti i IA-së i Bashkimit Evropian i klasifikon sisteme të tilla si me rrezik të lartë. Çdo algoritëm që ndikon në administratën publike në Bashkimin Evropian duhet të rishikohet dhe miratohet nga një vendimmarrës njerëzor – një mbrojtje kundër asaj që BE-ja e quan “automatizim pa llogaridhënie”.
Si kandidate për anëtarësim në BE , Shqipëria nuk është ende e detyruar t’i përmbahet këtyre standardeve, por qeveria është zotuar të përafrojë legjislacionin me ligjet e Bashkimit Evropian. “Nëse ndërtojmë sisteme të mundësuara nga inteligjenca artificiale, duhet të ndërtojmë edhe institucione për t’i monitoruar dhe kontrolluar ato”, tha Semanaj. “Investimet në inteligjencën artificiale duhet të shkojnë krah për krah me investimet në mbikëqyrje, përndryshe rrezikojmë të krijojmë sisteme që nuk mund t’i mbikëqyrim.”
Një shpërqendrim politik?
Kur Parlamenti i ri i Shqipërisë u mblodh më 18 shtator për të paraqitur programin e qeverisë për një mandat të katërt, tensionet u ndezën menjëherë. Ajo që supozohej të ishte një debat politik përfundoi brenda pak minutash mes britmave, goditjeve të tavolinave dhe largimeve nga salla. Ndërsa Rama, i cili mban përgjegjësi të drejtpërdrejtë për ministrin virtual të inteligjencës artificiale, ndaloi për t’i dhënë fjalën Diellës, ekranet e sallës u ndriçuan.
Një figurë dixhitale u shfaq me kostum tradicional shqiptar, duke folur me një zë të qetë sintetik — një bashkim folklori dhe kodi. “Më gjykoni jo nga origjina ime, por nga funksioni im”, u tha Diella ligjvënësve. “Mund të mos jem njeri, por jam kushtetuese. Unë u shërbej njerëzve që shkruan Kushtetutën.”
Pak çaste më vonë, ligjvënësit e opozitës së krahut të djathtë, të cilët kundërshtojnë legjitimitetin e zgjedhjeve të majit që përcaktuan përbërjen e Parlamentit , dolën nga salla në shenjë proteste.
Artan Fuga, profesor i komunikimit dhe anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, tha se Diella ishte më pak një moment historik teknologjik sesa një akt shpërqendrimi politik. “Rama përdori inteligjencën artificiale për të krijuar një qendër të dytë vëmendjeje”, thotë ai. “Në vend që të debatonte legjitimitetin ose programin e qeverisë, opozita e gjeti veten duke debatuar për një avatar.”
Fuga tha se rreziqet, megjithatë, nuk ishin teatër. “Në një kohë kur Shqipëria ende vë në pikëpyetje nëse zgjedhjet e saj janë vërtet të lira, na thuhet se nuk ka më nevojë të kontrollojmë qeverinë përmes parlamentit, të shprehim vullnetin qytetar apo të kërkojmë transparencë etike, sepse inteligjenca e pastër mund t’i bëjë të gjitha”, tha ai.
Përtej eksperimentit politik qëndron një pyetje më e thellë: Kush vendos? Teknikisht, Diella një ditë mund të marrë vendime në një cilësi zyrtare. Por shqiptarët nuk janë aq të sigurt nëse Diellës duhet t’i jepet fuqia për ta bërë këtë. “Algoritmet mund të përpunojnë informacionin – por ato nuk mund të peshojnë pasojat morale”, tha Fuga. “Pasi ta ngresh racionalitetin teknik mbi llogaridhënien politike, rrezikon të fshish vetë demokracinë.”
BalkanWeb
and then